Alfabemizde yer almamasına rağmen bilinmeyen bir şey için “x” harfini kullanıyoruz.
Peki neden a, b ya da “?” değil de x harfini tercih ediyoruz? Bunun
aslında bilimsel ve evrensel bir açıklaması var.
Özellikle ilk olarak ilkokul sıralarında matematikte karşılaştığımız
x, daha önce bizim için bilinmeyen bir şeyin temsilcisi değildi. Daha
sonra X ışını, Malcolm X gibi birçok terimde karşımıza çıkmaya başladı.
Sizi çok meraklandırmadan x’in bilinmeyen olma yolculuğuna çıkalım. Ama yazıyı okuduktan sonra x harfine bir harften ziyade sonsuza uzanan iki çizgi olarak bakmanız çok olası!
X harfinin sembolizmdeki karşılığı “arayış ve buluş”tur.
X harfinde olduğu gibi iki çizginin tek bir noktada buluşması
veya x harfinin doğu, batı, kuzey ve güney olmak üzere her yönden tek
bir noktayı işaret eden oklardan oluşması, bizim yaşamımızdaki ‘arayış
ve buluş’u temsil ediyor.
X olarak tanımlanan bilinmeyeni anlamak için günümüzden neredeyse 2000 yıl geriye gitmemiz gerekiyor.
Bilimsel açıdan birçok çalışmaya ev sahipliği yapan o dönemlerde Orta
Doğu dünyası, modern bilimin gelişimine katkıda bulunan alimler
yetiştirmişti. Bu kişilerin eserleri Arapça olduğu için, bugün birçok
bilimsel terimin kökeni de Arapçadır.
“Birbirinden bağımsız parçaların uzlaştırılması” anlamına gelen “el-cebir” ifadesi, batı diline de “cebir” olarak geçmiştir.
9. yüzyılda yaşayan ve modern matematiğin kurucularından
olan Hârezmi, 832’de Bağdat’ta Bilgi Meclisi’nde çalışırken Klasik
Yunan, Hint ve Mısır kaynakları üzerinde yaptığı
çalışmalarla matematiğin temellerini oluşturdu. O kadar büyük bir etki
yarattı ki yüzyıllar boyunca matematik sembolik olarak Avrupa’da
“al-Khwarizmi” matematiği olarak bilindi. İsminin ilk harfi Avrupa
dillerinde zor telaffuz edildiğinden “al-Gwarizmi”ye dönüşmüş. Bugün de bu terim “algoritma” olarak kullanılıyor.
11. ve 12. yüzyıllarda İspanya ve Avrupa’ya gelen İslam
alimlerinin eserlerine duyulan ilgi, bu eserlerin hemen İspanyolcaya
çevrilmesine sebep olmuştur.
Arapçanın İspanyolcada karşılığı olmayan birtakım harfler, çeviriyi zorlaştırmıştı. Onlardan biri de şīn harfi.
İspanyolca “ş” sesini çıkaran bir harf yoktur. Ş harfi aynı zamanda
“bir şey” anlamına gelen “şeylan” kelimesinin de ilk harfidir. Buna bir
çözüm getirilerek “şi” için Yunancadaki “çi” okunup Latincedeki x’e
benzer bir işaretle gösterilen χ harfini kullandılar. Tabii bir başka
öngörü de vardı. Buna göre ise Yunanca metinlerde sık rastlanan sözcük
olan “kai” (και) olarak okunup “ve” anlamına gelen ϗ bağlacını kullandılar. Herhangi
kesin bir kanıt olmamakla birlikte İspanyolların bilinmeyen için
kullandığı çi sembolünün ve “kai” bağlacının, yerini zamanla Latincedeki
“x” harfine bıraktığı söyleniyor.
Ama kimine göre konu okunuşuyla alakalı değil, sözcüğün anlamıyla alakalı.
Merriam-Webster Sözlüğü bu konuyla alakalı bir teori sunmuştu. Teoriye göre Avrupalı bilginler Arapça “şey” sesini Yunancaya “xei” şeklinde
geçirmiş ve zamanla yalnız X olarak kısaltmaya başlamışlar. Ayrıca
Yunancada “bilinmeyen” anlamına gelen “xenos” sözcüğü vardır.
Yani kısaca İngilizce kelimelerin sadece %0,15’inde x harfi olmasına rağmen İspanyolların “ş” harfini telaffuz edememelerinden dolayı X’i bilinmeyen ile özdeşleştirmişiz.
